Van Banka tot Ceram - verslag van een straatnamenwandeling

Op vrijdagmiddag 25 oktober 2024 verzamelde een groep van ruim 25 mensen zich in basisschool Kindercampus Oculus in de Bankastraat in Tilburg. Historicus Hans van den Akker leidde deze geïnteresseerde groep rond in de wijk, verhalend over de geschiedenis van Nederlands Indië. Hans werkt als historicus en educator bij het Nationaal Archief en heeft veel kennis van de militaire geschiedenis van Nederlands Indië.

De juiste persoon dus voor een uitleg bij straten als Banka, Billiton, Insulinde, Batavia en Atjeh. Een vrolijke wandeling zou het niet worden, elke straat heeft wel een zwart randje, ondanks de schoonheid van veel van de eilanden.

Als snel na de start van de wandeling bereiken we de Bataviastraat. Batavia is een stad die door J.P. Coen is gesticht op de door hemzelf aangerichte puinhopen van Jacatra. De stad op het eiland Java kennen we nu als Jakarta. De naam Batavia werd en wordt in Indonesië niet gebruikt, maar er is nu nog wel een beroemd Café Batavia, populair onder jongeren en toeristen. De wijk Loven, waar we door lopen is gebouwd in de jaren 1920. Toen was Java nog onder Nederlands gezag. Er werd trots gevoeld over de overzeese eigendommen. Die trots speelde door in de keuzes voor straten in de wijk die destijds werd gebouwd. Er zijn door heel Nederland dan ook veel Indische buurten.

Borneo is één van de grootste eilanden in Indonesië. Het was deels Nederlands en deels Brits. Nu is het eiland deels Indonesisch, deels Maleisisch. Op Borneo werd goud gevonden, wat een influx van Chinezen veroorzaakte om het goud uit de grond te halen. Zij leverden aan de VOC. Later, aan het begin van de 20^e eeuw, werd er ook nog olie gevonden. De Nederlandse overheersers wilden daarop het gehele eiland onder hun gezag krijgen. Het leger van de KNIL werd ingezet om het eiland te veroveren.
Het verzet hiertegen was enorm. Sultan Hasnuddin had hierin een belangrijke rol. Hij was een sultan die verschillende oorlogen vocht tegen de troepen van de VOC. Hij overleed in 1670. Hij wordt op Borneo en elders in Indonesië nog steeds vereerd als een held. Daar kom je standbeelden van hem tegen, hier geen enkele straat.

Ook interessant te melden: Jakarta, de huidige hoofdstad van Indonesië, ligt op het overbevolkte Java. Een nieuwe hoofdstad wordt gebouwd op Borneo, met de naam Nusantara. Daar is (nu nog) meer ruimte.

Hans laat ons kennismaken met verschillende strijders uit Nederlands Indië: Opu Daeng Risadju, Pong Tiku en sultan Hasnudin zijn allemaal in verschillende tijden verzetshelden tegen het Nederlandse kolonialisme.

Nederland wilde rond 1870 de grip op het gebied in Nederlands Indië uitbreiden. Ze stuurden KNIL troepen naar Atjeh vanwege de olie die daar gevonden was. De eerste slag, in 1873 werd gewonnen door de sultan van Atjeh. In 1874 sloeg Nederland weer toe. Het werd een slepende oorlog tot aan het begin van de Eerste Wereldoorlog. De top van de KNIL kwam uit Nederland, de soldaten waren betaalde Javanen, Timorezen, Molukkers en Afrikanen. Die laatste groep waren vaak tot slaafgemaakten uit El Mina.
Een heldin uit deze strijd is Cut Nyak Meutia (1870-1910).

Als we aankomen in de Balistraat vermeld Hans dat Bali, in tegenstelling tot het exotische beeld, de meest gewelddadige plek van Nederlands Indië is. Het was oorspronkelijk een Hindoeïstisch gebied met veel koninkrijkjes. Nederland ondernam veel expedities om het te overwinnen. Commandant Ngurah Rai vocht fel tegen de Nederlanders, maar hij vocht zich in 1946 dood in een zogenaamde puputan (een zelfdoding met een groep mensen). Op Bali is hij nu een held. In 1906 werd een hindoe-paleis belegerd. De mensen in het paleis kwamen naar buiten, in het zicht van de Nederlanders. Massaal staken zij een kris (een traditionele dolk) door zichzelf. Liever dood dan overheerst door de Nederlanders. De KNIL-ers die erbij aanwezig waren, vroegen zich toen wel af waar ze mee bezig waren.

Al lopend door de Sumatrastraat horen we dat dit grote eiland zeer divers was van inwoners. Nederland wilde Nederlands-Indië uitbreiden en koloniseerde ook dit eiland Er leefden vele culturen samen, totdat generaal Von Heutz kwam, de ‘pacificator’. Dit pacificeren was een ware militaire operatie met grote gevolgen voor de oorspronkelijke bevolking.
De Ceramstraat haalden we niet, net als diverse andere straten (er is gewoon teveel over te vertellen!), maar van Ceram kregen we wel mee dat het het grootste eiland van de Molukken is. Hier startte de Nederlandse overheersing. Een belangrijke Molukse held is Pattimura, die een symbool werd voor de vrijheidsstijd in de Molukken. Hij werd in 1817 gedood door de Nederlanders. Op 15 mei wordt nog steeds Pattimura-dag gevierd in zowel Indonesië als Nederland.

Vol van verhalen praatten we nog na in de Kindercampus Oculus, genietend van zalig spekkoek. Dank aan de deelnemers en gids Hans van den Akker , aangevuld met docent burgerschap, Chris Bruggenkamp.

Brabants Dagblad liep mee en schreef erover.