Verloren gewaande struikelstenen weer terecht

Op donderdag 12 september 2024 voegde Stadsmuseum Tilburg vier bijzondere items aan haar collectie toe. Het zijn replica’s van struikelstenen voor de Joodse familie Van Dam. Bijzonder, want de originele liggen gewoon waar ze moeten liggen! Deze eerste struikelstenen in Tilburg representeren het Joodse verhaal tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tevens zijn ze een toonbeeld van de inzet van Tilburgse erfgoedgemeenschappen en hun betrokkenheid bij hun buurt.

Tja, wat moest hij nou met die vier betonnen blokjes met messing naamplaatjes? Ze lagen daar al jaren, in de kelder van het wijkcentrum waar hij al vele jaren vrijwilliger is. En wat deden ze hier eigenlijk? Hoorden ze niet gewoon ergens in een Tilburgs trottoir te liggen?

Paul Looijkens, al vele jaren vrijwilliger bij Wijkcentrum De Baselaer, deponeerde zijn vraag bij het bestuur van Wijkorganisatie de Ring. Deze had de stenen jaren eerder laten maken, omdat de originele uit de Dapperstraat tijdens de renovatie van de wijk Rosmolen verdwenen waren. Tenminste, dat dacht men. Nadat de wijk werd opgeleverd, bleek dat de originele struikelstenen voor de Joodse familie Van Dam weer keurig op hun oorspronkelijke plek waren teruggelegd. En zo werden de nieuwe stenen in de kelder van het wijkcentrum opgeslagen. Tot voor kort dus. Nu zijn ze in beheer bij Stadsmuseum Tilburg en liggen in het Depot aan de Goirkestraat.

Sloop
De stenen zijn zogenaamde Stolpersteine. Deze worden geplaatst op de plek waar iemand zijn laatste vrijwillige woon- of werkplek had. Tilburg telt momenteel 69 struikelstenen op 33 adressen. Die in de Dapperstraat waren de eerste. In dit geval gaat het om de Joodse familie Van Dam, die in de Dapperstraat op nummer 1 woonde. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden alle vier gezinsleden opgepakt, gedeporteerd en vermoord.

In 2010 zijn er vergevorderde plannen om de wijk Rosmolen te slopen. Er zal een compleet nieuwe wijk gebouwd worden. Wijkbewoner Ton Heeren kent het verhaal van de familie Van Dam; als kind had hij met eigen ogen gezien hoe de gezinsleden werden weggevoerd. Via de Duitse televisie hoort hij over een kunstproject met Stolpersteine. In 2013 zegt hij hierover: Dat wilde ik ook doen, als blijvende herinnering voor de familie Van Dam. Zelf zal ik die stenen niet overleven, maar die stenen zullen mij wel overleven.”

De familie Van Dam
Veehandelaar Hartog Benjamin van Dam (1882-1943) en Maria van Geens (1882-1943) wonen samen met hun kinderen Abraham Elie (1911-1944) en Estella (1917-1942) sinds 1921 in Tilburg. In 1942 worden ze opgeroepen voor deportatie. De ouders lijken de dans te ontspringen, nadat ze door ziekte uitstel krijgen. Zoon Abraham duikt onder, maar wordt weer opgepakt. Samen met zijn zus gaat hij op transport naar kamp Westerbork. In hetzelfde jaar komt Estella in Auschwitz om het leven. Het jaar erna komen Hartog en Maria alsnog aan in kamp Vught, later overlijden ze in kamp Sobibor. Abraham Elie overlijdt op 31 maart 1944. Waar precies is niet eens bekend.

In 2014 dook een leren tasje met documenten op. ‘H van Dam Veehandelaar Noordhorn’, staat erin gegraveerd. Momenteel is dat in bezit van Regionaal Archief Tilburg. Een aantal van die documenten betreffen brieven die Estella en Abraham naar hun ouders stuurden. Zij bleken werkelijk geen idee te hebben welk onheil hun te wachten stond …

Joods Van Dam
In 2013 presenteert kunstenaar Anne Neijnens een korte documentaire over de familie Van Dam. De titel luidt: ‘Joods Van Dam’. “Dat is hoe wij hen noemden,” vertelt een oud-buurtbewoner in de film. Een andere oud-buurtbewoner herinnert zich dat het gezin erg teruggetrokken leefde, uit angst om opgepakt te worden. “Vanwege al die NSB’ers in de straat.”

Een van de geïnterviewden speelde als kind met de kinderen Van Dam: “Diejen Bram deed mij altijd plagen, haha. En mevrouw Van Dam heeft mijn moeder een theepotje gegeven, als aandenken aan haar. Ook gaf ze mijn moeder een naaidoos die van Stella was geweest. Ik mocht hem gebruiken als ik naar de naaischool zou gaan. Later werd ik bevraagd door Duitse soldaten. Ik zal toch niets verkeerds gezegd hebben?”

Helder staat ook de dag van deportatie op het netvlies van enkele oud-bewoners: “Het was zeven uur in de ochtend en daar stonden ze met hun koffers. Mevrouw Van Dam huilde. Er stond een groene personenauto voor de deur waar Duitse soldaten uitstapten. Een van hen droeg een geweer. Mijn moeder riep mij toen naar binnen.”

Ton Heeren sluit het verhaal af met de woorden: “Als deze huizen verdwijnen, komen er andere mensen wonen en de buurt zal gaan veranderen. Maar nieuwkomers zullen zich bij het zien van die stenen altijd blijven afvragen: ‘Hé, wie waren dit?’ En zo zal er altijd over hen gesproken worden.”

Mysterie
In 2014 start de sloop van de wijk en gaan alle huizen tegen de vlakte. In de jaren erna verrijst nieuwbouw en de wijk is onherkenbaar veranderd. Het stratenpatroon blijft echter gehandhaafd. Dan bedenkt iemand zich waar toch de struikelstenen voor de familie Van Dam zijn gebleven. Niemand weet het en dus besluit Wijkorganisatie de Ring om nieuwe te laten maken. Iets te vroeg. Want als deze geleverd worden blijkt dat de originele stenen weer op hun plek liggen. Wie daarvoor verantwoordelijk is, blijft tot de dag van vandaag een mysterie.

Het verhaal gaat door
Wie vandaag door de Dapperstraat loopt, zal even moeten zoeken naar de struikelstenen. Ze liggen enigszins onopvallend tegen een blinde muur, daar waar ooit de woning van de familie Van Dam stond. In de nieuwe Dapperstraat was blijkbaar geen plaats voor huisnummer 1; de nieuwe woningen starten met nummer 3. De in messing gegrifte namen op de steentjes zeggen juist daarom zoveel meer dan de onwetende passant in eerste instantie zal denken.

Met dit buurtinitiatief, vervolgens het ‘zoekraken’ van de stenen en de herplaatsing is een gelaagd verhaal ontstaan. Dankzij Ton Heeren en Anne Neijnens leeft dit verhaal voort.

De foto's zijn gemaakt door Joris Buijs