Struikelsteen en Muurplaquette vertellen het verhaal van Jacob van Leer

Een struikelsteen was er al en nu leeft Jacob van Leer ook voort in tekst en beeld. Jacob werd in 1944 in het concentratiekamp Auschwitz vermoord omdat hij Jood was. Op de plek waar zijn ouderlijk huis stond, onthulde een van zijn vroegere speelkameraadjes, Cees van Tilburg, op 20 juni 2024 een muurplaquette. De plaquette is een initiatief van erfgoedpartners en de lokale gemeenschap.

“Zo lang iemands naam nog genoemd wordt, blijft die persoon in je herinnering,” opent Jettie Zwaans haar toespraak. Namens de werkgroep Struikelstenen was zij in 2022 initiatiefneemster voor het plaatsen van een struikelsteen voor Jacob van Leer. Een schets van diens korte leventje is nu terug te lezen op de muurplaquette die tegen de zijgevel van het Jumbo-pand aan het Lieve Vrouwplein hangt.

Cees van Tilburg – een levendige herinnering

“Hier groeide Japie op. Jullie zeggen Jacob, maar ik noemde hem altijd Japie.” Aan het woord is Cees van Tilburg. Zelf woonde hij als kind in het huis aan de overkant van het plein. “De enorme tuin achter Japie’s huis was een waar Eldorado voor mij, want wij hadden maar een klein tuintje. Samen met Japie - hij was iets ouder dan ik - gingen we er regelmatig noten en kastanjes rapen. Ook speelden we verstoppertje. Japie’s ouders, die ik ome Max en tante An noemde, waren hele vriendelijke mensen. Ik was er altijd welkom.

Japie was een heel levenslustige jongen met veel energie en een goed karakter. Hij bedacht bijvoorbeeld om ‘circusje’ te gaan spelen, waarbij ik als ruiter te paard op zijn rug klom. We vroegen het ‘publiek’ twee centen om te mogen komen kijken.” En dan betekenisvol naar de leerlingen van groep 8 van basisschool De Vuurvogel: “Weten jullie hoeveel geld dat was? Voor één cent konden we bij Jamin al snoep kopen hè.”

De bevrijding staat Cees nog helder voor de geest. “Overal was het feest. Er wapperden vlaggen en alles was oranje gekleurd. De Zomerstraat (zoals het hier toen heette) liep nog helemaal door tot de Heuvelstraat. De familie Van Leer woonde hier niet meer, zij hadden moeten onderduiken. En daar kwamen ome Max en tante An aangelopen, hun armen om elkaar verstrengeld. Ze huilden. Zij hadden de oorlog overleefd, maar hun zoontje Japie niet. Hij was in Auschwitz omgekomen, vermoord door de Duitsers. Ze hadden nog wel zo hun best gedaan om Japie een goed onderkomen te verschaffen, ergens op een boerderij in het noorden van het land. Daar was hij veilig, dachten zij. Maar het was totaal anders gelopen. Die pijn, in de wetenschap dat zij hun zoontje nooit meer zouden terugzien, zie ik zo nog op hun gezichten voor me.”

En dan nog een keer naar de basisschoolleerlingen: “Dit mag echt nooit meer gebeuren. Deze struikelsteen en muurplaquette zullen ons daaraan blijven herinneren.

Marlien Groeneveld – blijven leren om de wereld beter te maken

Ook Marlien Groeneveld, die samen met Edquar Stevens namens de Liberaal Joodse Gemeente aanwezig is, heeft een boodschap voor de kinderen. En wel in de vorm van een Kaddisj, een oud joods gebed. Ze leest de tekst zowel in het Nederlands voor als in het Hebreeuws.

Er zijn sterren waarvan het licht deze aarde pas bereikt, lang nadat ze uiteen zijn gevallen.
Er zijn mensen van wie de herinnering licht geeft in onze wereld, lang nadat ze van ons zijn weggegaan.
En dat licht schijnt in de donkerste nacht op de weg die wij moeten gaan.

“Binnen het jodendom is leren het allerbelangrijkste,” legt zij uit. “Het draait om goed je best doen en proberen om dingen beter te begrijpen. Zo lang we dat blijven doen, blijven de herinneringen bewaard en begrijpen we ook waarom het belangrijk is om te leren. Want heel veel dingen zijn immers ingewikkeld. En toch, als we met z’n allen blijven nadenken hoe we daarmee kunnen omgaan, worden we er allemaal steeds een beetje wijzer van.”

Ze richt zich tot de basisschoolleerlingen: “Daarom is het fijn dat jullie er vandaag zijn. Jullie hebben de toekomst en jullie bepalen samen hoe de wereld eruit gaat zien als wij er straks al lang niet meer zijn. Ik hoop dat jullie goed je best zullen doen en veel zullen leren. En dat jullie begrijpen dat de wereld steeds een stukje beter kan worden.”

Rob van Putten – Niet te bevatten

Voordat de leerlingen zelf aan het woord komen, heeft Rob van Putten voor hen een boodschap met impact. Zelf bezocht hij de openbare basisschool waar Jacob van Leer twintig jaar eerder naartoe ging. “In september 1941 moesten Joodse kinderen voortaan naar een aparte school in de Antoniusstraat. Het bleek om 24 kinderen te gaan. Jullie zijn hier vandaag met ongeveer net zovelen aanwezig …”

Vervolgens leest Rob de namen van de kinderen voor die de oorlog niet overleefden. Nederlandse maar ook Duitse en Poolse namen, omdat hun ouders al voor de oorlog naar Nederland waren gevlucht. “Dat waren allemaal kinderen in de leeftijd van zes tot dertien jaar. Stel je eens voor dat de helft van jouw klas ineens weg is en niet meer terugkomt. Is dat te bevatten?”

Leerlingen Openbare Basisschool De Vuurvogel – Ter nagedachtenis aan Jacob van Leer

Jacob van Leer bezocht de openbare basisschool in de Korte Schijfstraat. Tegenwoordig is dat Openbare Basisschool De Vuurvogel, gevestigd aan de Eikstraat. De school heeft de struikelsteen voor Jacob van Leer geadopteerd, vandaar dat groep 8 ook aanwezig is. Twee leerlingen dragen voor.

Ter nagedachtenis aan Jacob van Leer

Hier op deze plek woonde Jacob. Tien jaar, nog een heel leven te leven. Hij was een jood toen Hitler de oorlog startte. Hij vond joden ongedierte, dus moest Jacob onderduiken. Hij werd gevonden. Wat moet hij bang geweest zijn.
Hij werd van zijn familie gescheiden en naar kamp Westerbork gestuurd. Vijf dagen na zijn aankomst werd hij gedeporteerd naar kamp Auschwitz. Daar werd hij vermoord, bijna elf jaar.
We zullen hem en alle andere oorlogsslachtoffers nooit vergeten. Wij blijven hem herdenken.

Jacob van Leer

In één klap was mijn leven er niet meer
Waar was mijn vrijheid heen
Nog nooit voelde ik mij zo alleen
Onderduiken en geen rechten
Stop alsjeblieft met vechten
Mensen pakken elkaars leven af
Wat hebben we gedaan, waarom krijgen we deze afschuwelijke straf
Ik wilde dat ik leefde in een andere tijd
Dat ik iemand anders mocht zijn
Ik wil het nog niet opgeven
Maar zo wil ik niet verder leven

Onthulling muurplaquette – Zuinig zijn op deze plek

Cees van Tilburg en zijn zoon Jeroen onthullen samen met Hans Zwijsen, eigenaar van Jumbo, de plaquette. Jeroen voelt zich mede vanwege het verhaal van zijn vader zeer betrokken bij deze plek: “Met deze plaquette willen we bijdragen aan het besef dat dergelijke vreselijke gebeurtenissen nooit meer zullen gebeuren.” Ook Hans Zwijsen was direct enthousiast over het initiatief: “We willen zuinig zijn op deze plek en op het verhaal. Er zijn steeds minder mensen die zelf herinneringen aan de oorlog hebben. Met deze combinatie van struikelsteen en plaquette krijgt het verhaal van Jacob van de Leer de aandacht die het verdient.

Werkgroep Struikelstenen

Werkgroep Struikstenen is een van de ErfgoedPartners binnen de community Erfgoed Tilburg. Arnoud-Jan Bijsterveld is coördinator van de werkgroep. Stadsmuseum Tilburg werkt hiervoor samen met mensen uit de gemeenschap en met scholen.

Betrokkenen bij de muurplaquette voor Jacob van Leer:

Jettie Zwaans (initiatiefneemster)
Cees en Jeroen van Tilburg (initiatiefnemers)
Hans Zwijsen (eigenaar Jumbo)
Leerlingen groep 8 van basisschool De Vuurvogel en juf Ariëlle van den Braak
Marien Groeneveld en Edquar Stevens (vertegenwoordiging Liberaal Joodse Gemeenschap)
Cor Sinnema (werkgroep Struikelstenen)
Rob van Putten (historisch onderzoek)
Audrey van Doornspeek (lintenmanager de Korvel)
Sandra van Dam (Stadsmuseum Tilburg/organisatie aanbrengen muurplaquette)
Marc Reinieren / Vormbehoud (vormgeving)
Tekstbureau Theo van Etten (tekst)

Ed Gheering, destijds een speelkameraadje van Jacob van Leer en Arnoud-Jan Bijsterveld konden helaas niet bij de onthulling aanwezig zijn.