Verslag wandeling Afrikanerbuurt en Transvaalbuurt

De straatnamen in de Afrikanerbuurt (ook wel Afrikaanderbuurt) en de Transvaalbuurt vertellen het verhaal over de Nederlandse betrokkenheid bij het ontstaan van de republiek Zuid-Afrika. Een verhaal dat begint in de tijd van de VOC en doorloopt tot in de huidige tijd. Zo blijkt uit de straatnaamwandeling van 9 maart 2024 die Stadsmuseum Tilburg voor wijkbewoners organiseerde.

De wandeling is een van de activiteiten die voortvloeien uit de wens van gemeente Tilburg om meer duiding te geven bij bepaalde straatnamen in Tilburg. Net als in de zeeheldenbuurt en de wijk Armhoefse Akkers gaat het in de Afrikaner- en Transvaalbuurt om straatnamen met een koloniale connotatie. Een belangrijke vraag aan de wijkbewoners is hoe zij hier tegenaan kijken.

Rondleider van dienst is Vincent Kuitenbrouwer, universitair docent geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Eerder promoveerde hij op een proefschrift over gevoelens van Nederlanders bij de Zuid-Afrikaanse oorlog, die ook wel bekend staat als de Tweede Boerenoorlog. Samen met circa twintig wijkbewoners en andere geïnteresseerden trekt hij vandaag door de wijk. Gedurende de wandeling wordt steeds duidelijker wat de samenhang tussen alle straatnamen is.

Zwart-wit

De oudste delen van de wijk dateren van de jaren twintig van de twintigste eeuw. “Een periode waarin de strijd in Zuid-Afrika leidde tot een geromantiseerd beeld van de vroegere Nederlandse bezittingen in dit gebied,” begint Vincent zijn verhaal. “Tot ver in de twintigste eeuw vierden gevoelens van verbondenheid en trots hoogtij. In veel grote steden zie je in deze periode Afrikaner buurten ontstaan. De straatnaamgevers van deze wijken moeten gedacht hebben dat Zuid-Afrika een wit land was. Daarom is het goed om te zien dat Nelson Mandela en Steve Biko inmiddels ook een straatnaam hebben gekregen in Tilburg. Want waar rond 1880 de Boerenliefde in Nederland opbloeide, leverden wij honderd jaar later juist veel kritiek op de witte Afrikaanders die de zwarten onderdrukten.”

Vincent merkt op de nieuwste delen een aantal opvallende straatnamen kennen. “Stellenbosch, Tulbagh en Piketberg zijn plekken in de oude Kaapkolonie, ofwel de Westkaap. Een verklaring kan zijn dat dit tegenwoordig een zeer toeristische bestemming is. Hebben we hier te maken met een herontdekking van de Zuid-Afrikaanse cultuur?”

Koloniale geschiedenis

Vincent legt uit dat alle straatnamen bij elkaar iets vertellen over de belangengeschiedenis tussen Nederland en Zuid-Afrika. “Het is een koloniaal verhaal waarbij staatvorming plaatsvond door voornamelijk witte mensen, die de zwarte meerderheid marginaliseerden. Hieruit ontstond de Unie van Zuid-Afrika, waarmee de basis werd gelegd voor het systeem Apartheid (1948), een heel heftig systeem van rassensegregatie. Hoewel Apartheid in 1994 werd afgeschaft, bestaan de sociale ongelijkheden vandaag nog steeds.”

Afrikaanders

Met de lange tochten die de VOC-schepen in de zeventiende eeuw naar de Indonesische archipel maken, ontstaat de behoefte om halverwege een bevoorradingspost in te richten. Het is Jan van Riebeeck die hier rond 1650 invulling aan geeft. Deze plek bij Kaap de Goede Hoop, die de naam van Kaapkolonie krijgt, groeit uit tot Kaapstad.

Van oudsher woonden hier inheemse volken als de Khoi (door Nederlanders Hottentotten genoemd) en de San (nomaden die Bosjesmannen werden genoemd). Door de expansiedrang van de VOC blijven conflicten met deze oorspronkelijke bewoners niet uit. Vincent: “De Khoi en de San werden systematisch weggejaagd, tot slaaf gemaakt of vermoord. Naarmate de VOC-kolonies zich uitbreidden richting plaatsen als Stellenbosch en Piketberg, voelden de kolonisten zich steeds meer onderdeel van het land. Ze noemden zich dan ook Afrikaanders. De samenleving bestond voortaan uit een witte bovenlaag, herenboeren en tot slaaf gemaakte zwarte mensen."

Boerenrepublieken

De Napoleontische tijd in Nederland vanaf circa 1800 betekent een grote kentering in de situatie. Napoleon Bonaparte claimt al het Nederlands grondgebied, dus ook de koloniën. Hierop bezetten de Britten (de vijand van Frankrijk) de Nederlandse koloniën. Gevolg is dat Kaapkolonie In 1815 een onderdeel wordt van het Britse rijk. Volgens Vincent had dit een enorm effect op het zelfbeeld van de Afrikaanders: “Voortaan was Engels de voertaal in plaats van het Nederlands. De druppel was de afschaffing van de slavernij in 1834. Een vreemde Europese macht die hen kwam vertellen wat ze moesten doen? Dat zou nooit gaan gebeuren.”

Omdat de Afrikaanders onafhankelijk willen blijven, trekken zij verder het binnenland in. Deze uittocht in 1836 staat bekend staat als de Grote Trek. Geromantiseerde plaatjes tonen de boeren die met hun spullen in ossenwagens op pad gaan. En ook hier komen deze Afrikaanders, die zich ‘Boeren’ noemen, in conflict met allerlei Afrikaanse volken zoals de Xhosa, Zulu en Shona. Waar de Boeren de strijd winnen, stichten ze Boerenrepublieken: Natal is de eerste. Saillant detail is dat Piet Retief (die de Zulu had verslagen) door Zulukoning Dingane wordt vermoord bij het tekenen van het verdrag. Vincent: “Deze daad staat in de traditionele literatuur bekend als het Verraad van Dingane. Maar je zou het evengoed een slimme manoeuvre van Dingane kunnen noemen voor lijfsbehoud.”

Als tegenreactie trekt Andries Pretorius tegen de Zulu ten strijde en levert slag bij Bloedrivier. Uit angst dat de strategisch gelegen kolonie Natal verloren zou gaan, annexeren de Britten in 1842 Natal. Van de vele door Boeren gestichte republieken blijven er twee bestaan: Transvaal (met als hoofdstad Pretoria) en Oranjevrijstaat (met als hoofdstad Bloemfontein). Bij de conventie van Zandrivier in 1854 wordt Transvaal door de Britten erkend.

Herwaardering na Eerste Boerenoorlog

Rond 1870 verandert het sentiment opnieuw. “De vondst van diamantmijnen bij Kimberley moet de expansiedrift bij de Britten hebben aangewakkerd,” legt Vincent uit. Cecil Rhodes (de stichter van Rhodesië en de latere premier van de Kaap) krijgt een charter van de Britten én een eigen leger. Hij start een lobby om meer koloniën aan het Britse rijk toe te voegen. Transvaal valt die eer in 1877 als eerste te beurt.

Uiteraard leidt dit tot wrevel bij de Transvalers en in 1880 komen ze in opstand. Tijdens de Transvaaloorlog (ook wel: de Eerste Boerenoorlog) in 1881 verslaan de Transvalers het Britse leger. Vincent: “In Nederland leidde deze overwinning tot een enorme herwaardering van Zuid-Afrika als voormalig grondgebied. Na 1815 was men vergeten dat er nog Nederlandse VOC-afstammelingen in Zuid-Afrika woonden. Nu ontstond er weer ruimte voor grootse ideeën. Nederland zou immers kunnen gaan samenwerken met de Boerenrepubiek en zo terrein terug kunnen winnen van het oude koloniale imperium.”

Dr. Leijdsstraat

Opmerkelijk is dat er slechts één straatnaam in de wijk is vernoemd naar een Nederlander: Willem Leijds. In 1882 komt de Transvaalse president Paul Kruger naar Nederland. Het doel? Mensen rekruteren die hem willen helpen om zijn noodlijdende republiek te ondersteunen. In Willem Leijds vindt hij de ideale bondgenoot. Leijds wordt de rechterhand van Kruger en in 1889 zelfs staatsecretaris (minister-president).

Met de opbrengsten van de goudmijn bij het huidige Johannesburg initieert hij een moderniseringsproces. Maar liefst zesduizend Nederlanders komen over naar Transvaal en krijgen overwegend hoge functies. Ook komt er een spoorlijn van Transvaal naar de kust, zonder dat die over Brits gebied loopt. Dat is vooral gunstig voor export van goud en de import van wapens. Volgens Vincent leidde die modernisering uiteindelijk tot een behoorlijk robuuste staat. “Maar er was wel een achilleshiel,” vult hij aan. “De mijnen waren in bezit van de Britten: witte mensen zonder stemrecht. Zij werden ‘uitlanders’ genoemd en niet gezien als echte burgers. Dit in tegenstelling tot de Nederlanders, die vrij gemakkelijk aan goede baantjes konden komen. Ook zwarte mensen hadden geen stemrecht. Zo was de macht dus geconcentreerd bij een kleine elite van ongeveer honderdduizend witte Transvalers.”

Tweede Boerenoorlog

Vanaf circa 1880 komt de ‘Scramble for Africa’ op gang. Europese landen vechten om elk stukje Afrikaanse grond. Nadat in 1896 een coupepoging mislukt (Rhodes wilde een opstand onder de uitlanders uitlokken, waardoor de Boerenregering omvergeworpen zou worden), is het signaal duidelijk: de Britten vormen een steeds grotere dreiging voor Transvaal en Oranjevrijstaat. Hierop reist Leijds terug naar Europa en start vanuit Brussel een diplomatieke - en propagandacampagne.

In 1899 breekt de Zuid-Afrikaanse oorlog uit. Op dat moment is Marthinus Steijn president van Oranjevrijstaat en Paul Kruger van Transvaal. De Boerenrepubliek besluit de Britten aan te vallen met invallen in Kaapkolonie en Natal. De strijd kan in Nederland op sympathie rekenen, hoewel de regering officieel neutraal blijft. Nadat de Britten de strijd winnen, krijgt Kruger asiel in Nederland. Afgaande op de beelden die bewaard zijn gebleven, krijgt hij een warm onthaal in Amsterdam.

Guerilla

Na de presidentiële vlucht nemen de Britten Transvaal en Oranjevrijstaat in. Het gevolg is een guerrilla-oorlog tussen de Boeren van beide staten en de Britten. Vooral het platteland wordt hard geraakt. De bewoners worden geconcentreerd in interneringskampen. Er zijn niet veel gegevens bekend over kampen voor zwarte mensen die veelal apart werden geïnterneerd, maar archeologische vondsten suggereren dat daar ook duizenden mensen zijn omgekomen. Bij deze strijd spelen onder andere de generaals De Wet en Smuts een belangrijke rol. In Nederland worden zij als helden ontvangen.

Vrede

In het grootste geheim vinden in 1902 in het plaatsje Vereeniging vredesonderhandelingen plaats. Na 1910 nemen de Afrikaners de macht over. Vincent tenslotte: “Omdat de politieke rechten van niet-blanken niet gereld worden, ligt hier de basis voor de Apartheid en de daarmee gepaard gaande rassensegregatie.”