Verslag straatnaamwandeling Zeeheldenbuurt

Straatnamen en het koloniale verleden: ze schuren steeds vaker. Daarom wil de gemeente Tilburg meer inzicht krijgen bij het beeld dat inwoners hebben bij bepaalde straatnamen. Stadsmuseum Tilburg trekt de wijken in om met de bewoners hierover te praten. Op 2 maart 2024: de zeeheldenbuurt.

Maarten Tromp, Michiel de Ruyter en Piet Hein. Wie kent ze niet? Toch fronsen veel wijkbewoners hun wenkbrauwen als je de gebroeders Van Wassenaer, Reinier Claeszen en Jan den Haen in hetzelfde rijtje plaatst. Deze en vele anderen kregen een eeuw geleden een straatnaam toegewezen in de zogenaamde zeeheldenbuurt. Stoere zeevaarders van weleer die hun sporen ruimschoots hebben verdiend. Aldus de overheden van toen tenminste. Hoe kijken we daar anno 2024 tegenaan?

Zeehelden en zeevaarders

Volgens de definitie is een zeeheld iemand die zijn status te danken heeft aan zijn verdiensten tijdens oorlogshandelingen op zee. Het begrip is dan ook echt iets van een vroegere tijd. Tegenwoordig is de uitkomst van een zeeslag niet meer afhankelijk van de moed van een persoon, maar van technologie.

In het negentiende-eeuwse nationalisme kregen de oude zeehelden echter weer een rol. Ze werden vaak nog meer vereerd dan toen ze nog leefden. Het geven van een straatnaam was slechts een logisch gevolg daarvan.

Historicus Adri van Vliet, die de rondleiding verzorgt, spreekt liever van marine-officiers. Want dat waren ze feitelijk. “Of het helden waren, dat moeten anderen maar beoordelen, soms waren het juist anti-helden,” zegt hij. Adri is oud-marineman en geeft zijn uitleg bij de straatnamen dan ook vanuit het gezichtsveld van de marine. “Bij de marine werken was geen benijdenswaardig werk, de overlevingskans op zee was minimaal. Michiel de Ruyter is als een van de weinige ouder geworden dan zestig jaar.”

Een deelnemer merkt op dat dat gemeente de ene keer spreekt over zeeheldenbuurt, maar op andere momenten over de zeevaardersbuurt. Weet zij er ook niet goed raad mee? Daarnaast blijken er ook nog enkele straatnamen vernoemd te zijn naar ontdekkingsreizigers, zoals Christoffel Columbus en Abel Tasman. Ook Jan van Speijk is een vreemde eend in de bijt; hij leefde in een heel andere tijd dan de meeste ‘zeehelden’ in de wijk.

Marine versus kolonisten

Volgens Van Vliet moeten we de achtergrond bij de meeste namen heel anders duiden dan die in de Armhoefse Akkers. De overeenkomst is dat velen van hen te maken hadden met de VOC en de tochten naar (Nederlands) Indië. Een groot verschil is echter dat de personen uit de zeeheldenbuurt voornamelijk actief waren tijdens en kort na de Tachtigjarige Oorlog. De periode waarin de VOC vele reizen maakte naar ‘De Oost’ om handel te drijven. “Die handel ging vrijwel altijd gepaard met oorlog voeren,” legt hij uit. Overal lagen kapers op de kust en om de handelsroutes vrij te houden, ontkwam je niet aan het leveren van gevechten op zee. Met het geld dat met die handel verdiend werd, konden vervolgens weer oorlogsschepen worden gebouwd. Zo was de cirkel rond. Sterker: Nederland leverde kanonskogels aan de Spanjaarden, die ze vervolgens weer terugschoten naar ons. Wat dat betreft is er in de huidige tijd niet veel veranderd.”

Lees op het Geheugen van Tilburg een verhaal over een expositie over Jan van Riebeeck. Deze is door een inwoner van de Jan van Riebeeckstraat opgesteld.

Het was dus een andere tijd dan de periode van Jan Pieterszoon Coen, Jo van Heutsz en Herman Daendels, naar wie straatnamen in de wijk Armhoefse Akkers zijn genoemd. Zij hielden zich bezig met de grootscheepse veroveringen en bezettingen van Nederlands-Indië in de 17^e, 18^e en 19^e eeuw. Bij het onderwerpen van de inheemse bevolking en het beheren van de koloniën lieten duizenden mensen het leven. Waren onze zeehelden dan betere mensen dan de kolonisten? “Is niet te vergelijken,” aldus Van Vliet. De marine was nu eenmaal verantwoordelijk voor het veiligstellen van de vaarroutes naar de Oostzee en de Middellandse Zee en het beveiligen van de Nederlandse kusten.”

Conclusie

De animo voor de wandeling blijkt groot en het maximumaantal deelnemers is dan ook al snel bereikt. Desondanks haken enkelen op de bonnefooi aan; ook zij willen de verhalen achter de straatnamen horen.

De vraag achteraf luidt natuurlijk: wat vinden we van deze ‘helden’ als we er met de blik van nu naar kijken? Kunnen we daadwerkelijk over helden spreken, of ligt het genuanceerder? En de vraag doortrekkend naar een wijk als de Armhoefse Akkers: kunnen deze straatnamen blijven en zo ja, is context gewenst?

Veel bewoners zouden het goed vinden wanneer ze op straat wat meer informatie zouden kunnen vinden over deze Zeehelden en Zeevaarders. De hele koloniale connotatie is niet een onderwerp waar veel bewoners zich druk over maken; “Dat is toch al lang geleden, maar de verhalen van de historische personen zijn interessant!”